Rozbicie dzielnicowe Polski po 1138 r.

Bolesław III "Krzywousty" przed śmiercią, która nastąpiła 28.X.1138 podzielił państwo pomiędzy swoich synów. Wspomniana ustawa sukcesyjna zwana także testamentem lub statutem została sporządzona według wszelkiego prawdopodobieństwa na wiele lat przed śmiercią księcia. Istnieją różne hipotezy, co do daty jej powstania, mogą tutaj wchodzić w rachubę lata 1115 lub 1116 - po narodzinach Leszka, najstarszego syna księcia z małżeństwa z Salomeą z Bergu, 1117 - po buncie palatyna Skarbimira lub też 1137 - niedługo przed śmiercią Bolesława. Akt książęcy wprowadzał po śmierci władcy podział Polski pomiędzy jego synów
z zachowaniem reguły senioratu, mającej na celu utrzymanie jedności państwa oraz zapobieżenie walk pomiędzy braćmi. Zasada sukcesji polegała na tym, że kolejnym zwierzchnim władcą księstwa, rezydującym w dzielnicy senioralnej ze stolicą w Krakowie, zostawał najstarszy przedstawiciel dynastii Piastów. Pozostali książęta mieli rządzić w poszczególnych dzielnicach podlegając zwierzchniej władzy seniora. Nie zachował się żaden dokument opisujący podział państwa dokonany przez Bolesława III "Krzywousty". Według wszelkiego prawdopodobieństwa Polska została podzielona na : 

• dzielnicę senioralną ze stolicą w Krakowie, która przypadła Władysławowi II "Wygnańcowi", ciągnącą się pasem z północy na południe przez całe państwo i obejmującą : Małopolskę (ziemię krakowską 
  i sandomierską - do czasu uzyskania pełnoletności przez Henryka), ziemię sieradzką, zachodnią część Kujaw z Kruszwicą, wschodnią część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem oraz Pomorze Gdańskie;

• dzielnicę Władysława II "Wygnańca" ze stolicą we Wrocławiu, obejmującą Śląsk i zapewne ziemią lubuską;

• dzielnicę Bolesława IV "Kędzierzawego" ze stolicą w Płocku, obejmującą Mazowsze oraz wschodnią część Kujaw;

• dzielnicę Mieszka III "Starego" ze stolicą w Poznaniu, obejmującą zachodnią część Wielkopolski;

Dodatkowo wdowa po Bolesławie, księżna Salomea z Bergu otrzymała oprawę wdowią obejmującą : ziemię łęczycką oraz obszary na południe od niej, leżące nad środkową Pilicą, natomiast syn Henryk "Sandomierski", który w chwili śmierci ojca był niepełnoletni i pozostawał pod opieką matki miał przyrzeczoną jako dzielnicę ziemię sandomierską. Najprawdopodobniej pod zwierzchnictwem seniora pozostawało
również Pomorze Zachodnie rządzone przez lokalną dynastię Gryfitów. Statut Bolesława III "Krzywoustego" nie uwzględniał jego najmłodszego syna Kazimierza II "Sprawiedliwego", który urodził się na krótko przed 
śmiercią ojca lub tuż po niej.

Po śmierci Bolesława statut był kilkakrotnie modyfikowany. Pierwsza zmiana nastąpiła w 1146 r. po wypędzeniu z kraju Władysława II "Wygnańca". Wówczas senior, którym został Bolesław IV "Kędzierzawy" opanował Śląsk, Mieszko III "Stary" powiększył swój stan posiadania o wschodnią Wielkopolskę natomiast Henryk "Sandomierski" objął przyrzeczoną mu wcześniej ziemię sandomierską. Kolejna zmiana miała miejsce w 1163 r. kiedy to książę senior zwrócił Śląsk synom wygnanego Władysława II. W 1166 r. po bezpotomnej śmierci Henryka "Sandomierskiego" jego ziemie zostały podzielone pomiędzy pozostałych
braci : Bolesława IV "Kędzierzawego", Mieszka III "Starego" oraz Kazimierza II "Sprawiedliwego", któremu przypadła południowej część księstwa z Wiślicą, Małogoszczą, Żarnowem i Skrzynnem.
Ostateczne złamanie zasady senioratu nastąpiło w 1177 r., po obaleniu władzy Mieszka III "Starego" oraz przejęciu rządów przez Kazimierza II "Sprawiedliwego". Ten stan rzeczy został potwierdzony przez wiec
zwołany w 1180 r. do Łęczycy. Od tego momentu poszczególni książęta sprawowali niezależną władzę dziedziczną w swoich dzielnicach. W 1218 r. książę krakowski i sandomierski Leszek I "Biały" zaczął tytułować się "dux Poloniae" lub "dux totius Poloniae", co wskazywało na jego aspiracje bycia księciem zwierzchnim. Po jego tragicznej śmierci 24.XI. 1227 podczas zjazdu w Gąsawie żaden z Piastów nie tytułował się księciem zwierzchnim Polski. Następne sto lat, aż do ostatecznego zjednoczenia Polski na początku XIV w. to czasy najsilniejszego rozbicia dzielnicowego.

Zjednoczenie Polski w latach 1300-1320

Pierwsze próby zjednoczenia Polski były podejmowane już w 1 połowie XIII w. Nad znacznym terytorium panowali książęta wrocławscy Henryk I "Brodaty" oraz jego syn Henryk II "Pobożny". Ich państwo nazywane często w historii "monarchią Henryków śląskich" obejmowało oprócz księstwa wrocławskiego (Dolny Śląsk) i ziemi lubuskiej, także część Małopolski - ziemię krakowską oraz południową Wielkopolskę do Warty. Ponadto zależne od nich było księstwo opolsko-raciborski (Górny Śląsk), ziemia rudzka oraz sandomierska. Państwo to rozpadło się po 1241 r. wraz ze śmiercią Henryka II w bitwie z Tatarami pod Legnicą. Kolejne próby zjednoczeniowe miały miejsce już w końcu XIII w., kiedy to inny książę wrocławski Henryk IV "Probus" podporządkował sobie większą część Śląska oraz część Małopolski - księstwo krakowskie. Jego plany 
o uzyskanie korony królewskie przerwała w 1290 r. nagła śmierć najprawdopodobniej w wyniku otrucia. Sojusznikowi i spadkobiercy księcia wrocławskiego Przemysłowi II udało się opanować całą Wielkopolskę
i Pomorze Gdańskie oraz przejściowo w latach 1290-91 ziemię krakowską. W dniu 26.VI.1295 koronował się on w katedrze gnieźnieńskiej na króla Polski, jednak już 8.II.1296 zginął zamordowany w Rogoźnie
przez zabójców nasłanych przez margrabiów brandenburskich. Kolejnym księciem, któremu udało się podporządkować większy obszar dawnego państwa polskiego był Władysław "Łokietek". Pierwotnie rządził
on wraz z młodszym bratem Kazimierzem II w południowej części Kujaw ze stolicą w Brześciu. W 1288 r. po zgonie starszego brata Leszka II "Czarnego" uzyskał ziemię sieradzką, a w 1289 r. także sandomierską, do której w 1294 r. dołączył ziemię łęczycką. W 1296 r. po śmierci Przemysła II opanował jego dziedzictwo - Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie stając się w ten sposób najpotężniejszym księciem z dynastii Piastów. Dalsze jednoczenie ziem polskich przez Władysława "Łokietka" zahamowała ekspansja króla Czech Wacława II. Władca ten w 1291 r. zajął Kraków odstąpiony mu przez Przemysła II, w 1292 r. opanował pozostałą część Małopolski - ziemię sandomierską, a następnie pokonał i wygnał z kraju Władysława "Łokietka" zajmując Wielkopolskę, ziemie sieradzką, łęczycką, południowe Kujawy, Pomorze Gdańskie oraz uzależniając północne Kujawy z Inowrocławiem i ziemię dobrzyńską, aby ostatecznie w dniu 25.VII.1300 koronować się w Gnieźnie na króla Polski. Przedwczesna śmierć Wacława II w 1305 r., a później jego syna
i następcy Wacława III zamordowanego w 1306 umożliwiły powrót do kraju i odzyskanie władzy przez Władysława "Łokietka". W 1305 r. odzyskał on Kujawy południowe z Brześciem, ziemie sieradzką, łęczycką
i sandomierską oraz najprawdopodobniej zahołdował ziemię dobrzyńską, będącą dzielnicą młodszego brata Siemowita. W następnym roku odzyskał ziemię krakowską, przejściowo Pomorze Gdańskie, podbite przez Zakon Krzyżacki w 1308 r. oraz podporządkował sobie Kujawy północne z Inowrocławiem i Bydgoszczą stanowiące ziemie bratanków Leszka, Przemysła i Kazimierza III, synów brata Siemomysła. W 1314 r. Władysław "Łokieteka" zajął Wielkopolskę, która pozostawała pod władzą książąt głogowskich, braci : Henryka IV "Wiernego", Konrada I, Bolesława, Jana i Przemysła. Od tego czasu zaczął się tytułować księciem Królestwa Polskiego. W dniu 20.I.1320 w katedrze na Wawelu miała miejsce jego koronacja na króla Polski jako Władysława I. To wydarzenie przyjmowane jest przez historyków za ostateczne zjednoczenie Polski po okresie rozbicia dzielnicowego.